Het ‘Romantisch liberalisme’  van ‘Schengen’

Leo Salemink

Als je de mens vrij laat in zijn handelen, ontstaat vanzelf iets moois. Deze liberale grondgedachte – uitvloeisel van het 18^e-eeuwse Verlichtingsdenken – spreekt veel mensen aan, zeker als je het op een persoonlijk niveau brengt: de vrijheid om je eigen mening te uiten, je eigen partner te kiezen, je eigen geloof of ideologie aan te hangen, te reizen waarheen je wil. Wie wil dat niet?

Maar op maatschappelijk-politiek niveau heersen er andere wetten en krachten, zeker als je deze idealen tot een zogenaamd(!)  progressieve ideologie verheft. De idealen verworden dan al snel tot een ‘romantisch liberalisme’, geschikt voor de ontwikkelde kosmopolitische middenklasse of hoger. En zoals dat bij elke romantische opwelling gaat: de werkelijkheid is meestal weerbarstiger en harder.

De EU is vanaf het verdrag van Maastricht( 1992) in een sterk Romantisch-liberaal vaarwater gekomen. Ver doorgevoerde vrijheid van personen en goederen binnen Europa zou tot een welvarend en ‘verlicht’ Europa leiden. Ook toen de EU in een hoog tempo werd uitgebreid met landen die bepaald niet een liberale traditie hadden (ex-communistische staten in Oost-Europa) werd deze ideologie aangehouden en zelfs versterkt door nog meer verdragen en maatregelen zoals de invoering van de euro. Historische cultuurverschillen tussen West en Oost-Europa schoven de meeste politici – in de euforie na het vallen van de muur – terzijde. Men sprak zelfs over ‘het einde van de geschiedenis’ ( Fukuyama) in de betekenis van : de liberale democratie annex kapitalisme blijken het beste systeem op aarde te vormen en zullen langzamerhand een universele status krijgen. Hoe anders zou het lopen in Europa ( Balkanoorlogen ) en buiten Europa (islamitische landen), maar ook het opkomen van politici zoals Le Pen en Wilders staat op ( zeer) gespannen voet met dit liberalisme.

Maar als we ons hier beperken tot Europa en de EU dan lijkt met name een onderdeel van dat Romantisch liberalisme steeds meer onhoudbaar. Ik doel hier op Het Verdrag van Schengen (1985): het vrije verkeer van personen en daarmee het afschaffen van de nationale grens als controlepost bij uitstek. De controle aan de buitengrenzen van ‘Fort Europa’ zou blijven bestaan. Maar nadat de vluchtelingenstromen vanuit het Midden-Oosten en Afrika dit jaar kolossale vormen begonnen aan te nemen en via de lekke buitengrenzen Europa binnenkwamen, begon het Schengen-ideaal te wringen, in een continent dat opnieuw bleek geen politieke laat staan culturele eenheid te zijn. En na de moorddadige aanslagen in Parijs begonnen nog meer mensen zich af te vragen of dit product van Romantisch liberalisme wel zo doeltreffend is. En dan hebben we het nog niet eens over de georganiseerde criminaliteit en drugshandel. De vergelijking is misschien wat krom, maar in een redelijk gezellige buurt wil toch iedereen ook graag zijn eigen voordeur houden, zeker als er ook mensen uit andere buurten door de wijk zwerven. Gastvrijheid en openheid nemen snel af als mensen het idee hebben  dat er letterlijk en figuurlijk geen grenzen meer zijn! Dat lijkt nu steeds meer het geval. Angela Merkel dreigt met het opheffen van de Schengen-afspraken omdat zoveel vluchtelingen naar Duitsland willen, Rutte denkt na over een ‘mini-Schengen’-zone  van de Benelux met Duitsland…Paniekvoetbal alom.

Moeten we dan terug naar een ‘sterke staat’ die streng aan de grenzen met blaffende honden controleert op alles en iedereen en tegelijkertijd binnenlands alles in de gaten probeert te houden via een super-AIVD ?  Zo ongeveer als de DDR dat toepaste voor de val van de muur of zoals Hongarije in een wat gematigde vorm in praktijk probeert te brengen. Dat lijkt me onverstandig. Dan zouden we vervallen in een andere vorm van romantisch denken:  het ‘romantisch nationalisme’   van Geert Wilders en Le Pen. Ons als land zou zich dan isoleren. We zouden een eiland binnen fort Europa worden en onze historische openheid en tolerantie verliezen.

Maar wat dan ? Daar moeten de heren politici maar eens goed over nadenken. Met al onze digitale middelen moet het toch mogelijk zijn effectieve en beschaafde grenscontroles te verrichten,  zeker nu wel duidelijk is dat de komende jaren de stromen vluchtelingen zullen blijven komen. En juist ook ten behoeve van een meer humane en georganiseerde opvang van deze mensen zal het Verdrag van Schengen aangepast moet worden. Dus niet Schengen opzeggen (zoals Wilders en Le Pen willen), maar aanpassen in een  ‘Schengen 2.0 ‘ .